انواع بودجه در حسابداری+مزایای بودجه بندی

همه ما کم و بیش با کلمه بودجه و بودجه بندی آشنا هستیم، اما برای اینکه با مفهوم آن و مخصوصا انواع بودجه در حسابداری بیشتر آشنا شوید ، این مقاله را به این موضوع اختصاص دادیم. به زبان ساده می‌توان گفت: بودجه تخمینی از درآمدها و هزینه ها در طول یک دوره زمانی معین در آینده (معمولاً یک ساله) است. این مفهوم برای کسب و کارها و به طور کلی هر شخصیتی (حقیقی یا حقوقی) که درآمد کسب می‌کند و پول خرج می‌کند از اهمیت زیادی برخوردار است.

بودجه چیست؟

اصطلاح بودجه به برآورد یا تخمین درآمد و هزینه ها در یک بازه زمانی مشخص در آینده اشاره دارد و معمولاً برای شش ماه یا یکسال تدوین و ارزیابی می‌شود. بودجه را می‌توان برای هر نهادی که می‌خواهد پول خرج کند، از جمله دولت‌ها، کسب و کارهای مختلف، مردم و خانواده‌ها و... در هر سطح درآمدی تهیه کرد.

بودجه بندی شرکتها چگونه انجام می‌شود! چه روش هایی برای تخمین وجود دارد؟ چطور باید روی هزینه های بودجه نظارت کرد؟

انواع بودجه بندی 

بودجه بندی مسیر کلی تهیه و استفاده از بودجه را بیان می‌کند. برای مدیریت مخارج ماهیانه، برای آمادگی جهت اتفاقات غیرقابل پیش بینی و همچنین توانایی پرداخت اقلام مختلف بدون ایجاد بدهی، بودجه بندی لازم و از اهمیت زیادی برخوردار است.

براساس اینکه برای چه شرکتی و در چه سطحی بودجه بندی صورت می‌گیرد، دسته بندی های مختلفی از انواع بودجه وجود دارد. افرادی نظیر مدیر مالی یا دیگر افرادی که کار بودجه بندی را در شرکتها انجام می‌دهند باید به انواع آن آگاه باشند. برخی از انواع این تقسیم بندی عبارتند از:

بودجه بندی جامع

یکی از انواع بودجه‌بندی هاست که کلیه‌ی موضوعات مالی و غیرمالی یک سازمان را در آینده یا در یک دوره مالی شامل می‌شود. ساختار بودجه جامع به اندازه و ماهیت آن کسب و کار بستگی دارد.

بودجه عملیاتی و مالی

عملیاتی و مالی یکی از انواع بودجه است. عملیاتی معمولا تمرکز آن روی هزینه های خرید کالا و خدمات است. بودجه مالی به مباحث مالی نظیر دارایی، حقوق صاحبان سهام و بدهی‌ها تمرکز دارد.

بودجه ثابت

یکی از مهم ترین انواع بودجه که در ایران استفاده می‌شود، بودجه ثابت است که بر اساس سطح ظرفیت سازمان تنظیم می‌شود. ایرادش این است که طبق شرایط فروش پایدار تنظیم می‌گردد و در صورت تغییر شرایط، قابل انعطاف نیست.

بودجه بندی نقدی

این نوع از بودجه‌بندی همانطور که از نامش پیداست، بر روی کنترل و برنامه ریزی وجوه نقد تمرکز دارد و جریان‌های ورودی و خروجی وجوه نقد را در یک دوره زمانی معین نمایش می‌دهد.

انعطاف پذیر

این بودجه بیشترین کاربرد را در سازمانها دارد و بر اساس تغییرات کسب و کارها غیر قابل پیش بینی است. به عبارتی بودجه ای است که با تغییر حجم تولید و فروش، تغییرات هزینه یک کسب و کار و... تغییر می کند. تنظیم بودجه بندی انعطاف پذیر شامل مراحل زیر می‌شود:

•  تخمین دامنه نوسان هر فعالیت
•  برآورد هزینه‌ی دامنه فعالیت هایی که در بودجه در نظر می‌گیرند
•  تفکیک هزینه ها
• فرموله ساختن هزینه ها (هزینه های متغیر و ترکیبی)

بودجه هزینه های سرمایه ای

این بودجه‌بندی، ابتدا لیستی از پروژه‌های بلندمدت یک سازمان ارایه می‌دهد سپس طبق آن پروژه‌ها، دارایی‌های ثابتی که برای آن ها هزینه شده را بررسی و طبق آن‌ها بودجه را تخمین می‌زند.

بودجه رولینگ (پیوسته)

در بودجه رولینگ، تنظیم بودجه بر اساس اطلاعات هر فصل بازنگری می‌شود تا بتواند اطلاعات دقیق تری را نمایش دهد. تنظیم این نوع از بودجه به صورت پیوسته انجام می‌گیرد تا در صورت اشتباهی در آن، اصلاح شود.

مزایای استفاده از بودجه بندی 

بودجه بندی دارای مزایای فراوانی است که برخی از آنها عبارتند از:

- کنترل دقیق منابع در جهت بهره وری بیشتر و مدیریت بهتر منابع؛

- تعیین برنامه ریزی و چارچوب منظم برای دستیابی به اهداف؛

- ایجاد هماهنگی و ارتباط بین واحدهای یک سازمان؛

- استفاده از بودجه‌بندی منجر به افزایش بازدهی و بهبود مدیریت عملکرد در یک سازمان می‌شود؛

- شفافیت و آگاهی بیشتر از مسیر مالیاتی؛

- پیش بینی نیازهای آتی و برنامه ریزی برای آنها؛

- یکی دیگر از مزایای بودجه‌بندی، مدیریت ریسک بهتر دولت است. به عبارتی با تعیین بودجه، دولت می‌تواند ریسک های مالی را بهتر شناسایی و در مقابل مشکلات مالی به موقع به مدیریت آنها بپردازد.

اهداف اصلی تهیه بودجه بندی

بودجه همانند دیگر بخش های مرتبط با حسابداری و امور مالی، اهداف مشخصی دارد. اهداف مهم تهیه بودجه‌بندی شامل موارد زیر است:

- تعیین فعالیت‌ها طبق ارقام طی بازه های زمانی مختلف؛

- پیش بینی هزینه های مربوط به فعالیت های شرکت در آینده؛

- ایجاد یک استاندارد و تعیین مسیولیت‌های هر بخش در سازمان؛

- تعیین انحرافات و مغایرت‌های مالی در هر قسمت؛

- هماهنگی بین فعالیت بخش های مختلف یک سازمان؛

- مشخص شدن حد و حدود هر واحد از یک شرکت بر اساس بودجه؛

- دریافت مجوز قانونی برای فعالیت‌های دولت؛

- توزیع عادلانه وجوه بین بخش های مختلف.

برخی مفاهیم مربوط به بودجه و بودجه بندی 

برای درک بهتر بودجه، با مفاهیم مربوط به آن بهتر است آشنا شوید برخی از این مفاهبم را در ادامه آوردیم

بودجه دولت

منظور از بودجه دولت در واقع همان برنامه‌ی مالی دولت برای یک سال است که از قبل برنامه ریزی و تنظیم می‌شود.

تفریغ بودجه

فرایند تسویه‌ی بودجه از طریق تطبیق اطلاعات صورتحساب عملکرد تهیه شده توسط وزارت اقتصاد و دارایی با اطلاعات تنظیم شده توسط دیوان محاسبات کشور و تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از آن را گوییم.

به عبارتی تفرغ بودجه نوعی حسابرسی برای عملیات مالی دولت است.

جدول بودجه

جدولی است که دولت یا هر سازمان دیگری درآمدها و هزینه‌های خود را در آن یادداشت و بر این اساس نسبت به عملیات‌ مالی سال آینده پیش‌بینی می‌کند.

سیستم کنترل بودجه

این سیستم بر اساس ویژگی های محیطی موسسات، شرکتها و سازمانهای مختلف طراحی می‌شود تا بتواند شرایط لازم برای رهگیری اعتبارات و مدیریت صحیح را در جهت تامین اهداف فراهم کند.

متمم بودجه

منظور از متمم، بودجه ای است که طی آن تغییرات سقف اعتبارات دستگاههای اجرایی به قوه مقننه ارایه می شود تا مورد ارزیابی و تصویب قرار گیرد.

کسری بودجه

زمانی که مخارج و هزینه های یک سازمان بیشتر از درآمدهای آن باشد، کسری بودجه اتفاق می افتد

روش های برآورد درآمدها در بودجه بندی 

برآورد بودجه بندی شامل روش هایی است که عبارتند از:

•  روش سال ماقبل آخر

در این روش از بودجه سال مالی قبل یعنی سالی که بلافاصله قبل از سال مالی جاری قرار دارد استفاده می شود، در واقع برآورد درآمدها از آخرین بودجه که اجرای آن پایان یافته است صورت می گیرد.

•  روش حد متوسط

در این روش، حد متوسط افزایش یا کاهش درآمدها را در یک دوره قبلی معمولا سه تا پنج سال به دست می‌آورند و بر اساس آن درآمد سال آینده را پیش بینی می کنند.

• پیش بینی مستقیم

کارشناسان در این روش با توجه به آمار و اطلاعات دقیق از اوضاع و احوال اقتصادی و اجتماعی درآمدها را برآورد می نمایند.

• و روش سنجیده منظم

پیش بینی درآمدها در این روش با استفاده از روشهای آماری بررسی و بر اساس تجزیه و تحلیل همبستگی ها و جمع آوری پرسشنامه های نمونه انجام می شود.

روش های برآورد هزینه در بودجه بندی

از لحاظ برآورد هزینه ها، بودجه‌بندی به گروه های زیر تقسیم می‌شود:

1- بودجه‌بندی متداول یا سنتی

یکی از قدیمی ترین و ساده ترین انواع بودجه بندی است. در این روش عنوان، نوع و ماهیت هر بودجه‌ای مشخص است اما مشخص نیست که این بودجه برای اجرای کدام فعالیت‌ها هزینه می‌شود. لذا نمی‌توانیم میزان اثربخشی و بازدهی بودجه را در روش سنتی تعیین کنیم.

2- بودجه‌ریزی برنامه ای

نوعی بودجه‌بندی است که بر اساس اجرای برنامه های مملکت و طبق سیاستهای کلی دولت، ارقام درآمد و هزینه را مشخص می‌کند. این روش معمولا توسط سازمان‌های دولتی انجام می‌شود.

3- بودجه ریزی عملیاتی

این نوع، مرحله پیشرفته تری از بودجه‌ریزی برنامه ای است. در این روش به جای اینکه توجه به خدماتی که دولت خریداری می کند متمرکز شود، هزینه فعالیت ها و اموری که دولت باید انجام دهد برآورد می شوند.

در بودجه‌بندی عملیاتی، یک میزان بودجه ثابت و یک میزان متغیر وجود دارد. مجموع بودجه های مورد نیاز فعالیت های سال جاری، میزان متغیر را تعیین می‌کند. به عبارتی در پایان سال مشخص می‌شود که آیا با تخصیص این بودجه، به اهداف و برنامه‌ها رسیدیم یا نه.

4- اولویت گرا یا بودجه بر مبنای صفر

در روش مبنای صفر، هر فعالیت و برنامه ای (اعم از قدیم یا جدید) مانند یک فعالیت جدید از مبنای صفر مورد بررسی قرار می‌گیرد و میزان اولویت آن مشخص می‌شود. همچنین مشخص می‌شود که آیا تخصیص بودجه به آن فعالیت توجیهی دارد یا خیر.

5- بودجه ریزی افزایشی یا خطی

در این روش، بودجه‌بندی سال جدید بر مبنای سال گذشته تدوین می‌شود. تنها عامل تغییرات؛ نرخ تورم، تعدیل قیمت کالا‌ها، خدمات و برآورد توسعه فعالیت ها است. به عبارت دیگر در روش مذکور، با قبول بودجه سال گذشته، تمرکز خود را روی تغییرات افزایش معطوف می کنند.

6- بودجه بر مبنای فعالیت

در بودجه‌ریزی بر مبنای فعالیت، ابتدا اهداف و اولویت‌های اصلی معلوم می‌شود. سپس فعالیت‌های لازم برای دستیابی به این اهداف نیز مشخص خواهد شد. در نهایت هزینه های مورد نیاز جهت انجام هر فعالیت برآورد و در بودجه لحاظ می‌شود.

مراحل بودجه ‌ریزی ایران 

فرآیند بودجه در ایران شامل  4 مرحل می‌شود که به آن سیکل بودجه گویند.

1- تنظیم و پیشنهاد بودجه

2- تصویب لایحه‌ی بودجه (بودجه‌ی مصوب)

توضیح: طبق اصل یکصد و پنجاهم قانون اساسی، لایحه بودجه یک پیش‌نویس اولیه در مورد کلیه‌ی پیش‌بینی‌هاست  که تهیه و تنظیم آن برعهده دولت است.

3- اجرا

4- نظارت و کنترل

سخن آخر 

بودجه‌بندی به سازمانهای مختلف و مدیران در جهت مدیریت بهینه منابع کمک می‌کند و باعث دستیابی آنها به راهکارهای مالی مناسب و انتخاب بهترین گزینه می‌شود. در واقع با بودجه بندی اصولی و درست، می‌دانید پولتان کجا و چطور هزینه می‌شود و همین امر کمک می‌کند تا نظارت بیشتری روی امور مالی خود داشته باشید.