حسابداری تولید (حسابداری بهای تمام شده) | اهمیت حسابداری صنعتی

حسابداری تولید یا حسابداری بهای تمام شده به عنوان یکی از ارکان اساسی مدیریت مالی در سازمان‌ها، نقش مهمی در تعیین هزینه‌ها و تحلیل عملکرد اقتصادی فعالیت های تولیدی ایفا می‌کند. این سیستم حسابداری، با ارائه اطلاعات دقیق و به موقع، به مدیران کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری در زمینه بهینه‌سازی هزینه‌ها و افزایش سودآوری اتخاذ کنند.

منظور از حسابداری تولید (حسابداری بهای تمام شده) چیست؟

حسابداری صنعتی یا حسابداری تولید شاخه ای از علم و فن حسابداری است که وظیفه جمع آوری اطلاعات مربوط به عوامل هزینه و محاسبه بهای تمام شده محصولات و خدمات را بر عهده دارد و با تجزیه و تحلیل گزارشها و بررسی راههای تولید، روشهای تقلیل بهای تمام شده تولیدات را بیان می کند.

 اهمیت حسابداری بهای تمام شده برای چیست؟

در واقع حسابداری صنعتی یا حسابداری بهای تمام شده یک ابزار بسیار مهم در اختیار مدیریت است تا مدیران را در برنامه ریزی، کنترل، نظارت و بررسی نتایج فعالیتها یاری نماید.

مدیریت با استفاده از حسابداری صنعتی، بهای تمام شده تولیدات را محاسبه می کند و کنترل خود را بر روی هزینه های مواد، دستمزد و سایر هزینه های تولید اعمال می کند.

مدیران اگر گزارشات دقیق و صحیحی از عوامل هزینه نداشته باشند در تصمیم گیری خود در جهت افزایش تولید یا سایر تصمیم گیریها و راه انجام تصمیمات خود با مشکل مواجه خواهند شد.

به عنوان مثال فرض کنید در صورتی که هدف، تغییر نوع محصول تولید شده یا افزایش تولید باشد باید اطلاعات دقیقی از هزینه تولید باشد تا بتوان تصمیم گرفت که اگر ماشین آلات جدید خریداری شوند مقرون به صرفه است یا ماشین آلات تعویض شوند، یا اینکه ماشین آلات اجاره گرفته شوند، یا باید مقدار پرسنل را کاهش و یا افزایش داد و بسیاری از انواع تصمیمات مدیریت در موارد مشابه فوق الذکر مشروط بر اطلاعات حسابداری بهای تمام شده است.

وظایف حسابداری بهای تمام شده (صنعتی) چیست؟

به طور کلی وظایف زیر را برای حسابداری صنعتی در نظر می‌گیرند.

• جمع‌آوری، ثبت و کنترل هزینه‌ها

 شناسایی و ثبت تمامی هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم مرتبط با تولید.

• تحلیل هزینه‌ها

 تحلیل و تفکیک هزینه‌ها به گروه‌های مختلف (هزینه‌های ثابت و متغیر) برای درک بهتر از رفتار هزینه‌ها و تاثیر آنها بر سودآوری.

• محاسبه بهای تمام شده تولید

محاسبه بهای تمام شده کالاهای ساخته شده و کالاهای در حال انجام و تعیین بهای تمام شده نهایی محصولات.

• ارائه گزارش به مدیر

تهیه گزارشات مدیریتی برای اتخاذ تصمیمات بهتر در زمینه قیمت‌گذاری و بهبود فرآیندهای تولید.

• تحلیل سودآوری

ارزیابی سودآوری محصولات و خدمات و شناسایی زمینه‌هایی که می‌توانند به افزایش سود منجر شوند.

• حسابداری موجودی‌ها 

به منظور هزینه‌یابی، قیمت‌گذاری و کنترل مقداری موجودی‌ها.

• مستندسازی و انطباق

نگهداری مستندات و مدارک مربوط به هزینه‌ها و فرایندهای حسابداری بهای تمام شده برای انطباق با استانداردها و اصول حسابداری.

کاربرد حسابداری بهای تمام شده چیست؟

گاهی تصور می شود کاربرد حسابداری صنعتی و بهای تمام شده محدود به کارخانجات و صنایع تولیدی است هرچند شاید مشهودترین کاربرد آن در این جهت باشد ولی سایر موسسات نیز از حسابداری بهای تمام شده بهره برده و از روشهای حسابداری بهای تمام شده در بانکها، شرکتهای بیمه، عمده فروشیها، شرکتهای حمل و نقل، شرکتهای هواپیمایی، دانشگاهها و بیمارستانها در جهت کارایی بیشتر استفاده می گردد.

  منظور از هزینه یابی و دایره هزینه یابی چیست؟

هزینه یابی عبارت است از تعیین بهای تمام شده کالای ساخته شده و موجودی کالای در جریان ساخت.  منظور از دایره هزینه یابی دایره ای است که مسئولیت نگهداری اسناد و مدارک مرتبط با حسابداری عملیات تولیدی و غیرتولیدی را به عهده دارد و در ضمن وظیفه تجزیه و تحلیل کلیه هزینه های تولیدی، توزیع و فروش جهت ارائه و استفاده مدیریت را به عهده دارد. فعالیتهای دایره هزینه یابی در ارتباط با گذشته، حال و آینده واحد اقتصادی است.

مفاهیم حسابداری تولید (حسابداری صنعتی)

کالای ساخته شده چیست؟

کالایی که با طی مراحل تولید به شکل کامل ساخته شده است و در واقع فرآیند تولید را به شکل کامل طی نموده است.

کالای در جریان ساخت چیست؟

کالاهایی که در جریان مراحل تولید هستند ولیکن کامل نشده‌اند و بخشی از فرآیند تولید را طی نموده اند ولی ساخت آنها تمام نشده است را کالای در جریان ساخت گویند.

منظور از تولید چیست؟

هرگاه مواد اولیه با عبور از یک فرآیند ساخت، تغییر شکل دهد و به یک کالای ساخته شده تبدیل شود اصطلاحاً گویند تولید صورت پذیرفته است.

به عنوان مثال اگر یک تکه چوب با گذشت از فرآیند برش و اتصال به میز و صندلی تبدیل شود این عمل تولید محسوب می گردد و یا فرآیند تبدیل چند ماده شیمیایی به رنگ تولید محسوب می‌شود.

البته باید توجه داشت ممکن است کالای ساخته شده یک فرآیند تولید، مواد اولیه تولید دیگر محسوب گردد و در فرآیندی دیگر به یک کالای ساخته شده دیگر تبدیل شود.

بعنوان مثال سنگ آهن که مواد اولیه ذوب آهن است با طی مراحل تولید به ورق آهن و نبشی و اشکال مختلف تبدیل می‌شود و این کالای ساخته شده یعنی همان ورق آهن مواد اولیه ساخت و تولید میز فلزی، اجاق گاز و سایر موارد قرار خواهد گرفت.

اجزاء و عوامل بهای تمام شده در حسابداری تولید کدام است؟

عوامل اصلی بهای تمام شده به طور کلی 3 دسته زیر هستند.

1- مواد اولیه   2- دستمزد      3- سربار ( سایر هزینه های تولید)

1- مواد اولیه

مواد اولیه رکن اصلی تولید کالا و محصول است درضمن می دانید که مواد اولیه تولید خود به دو بخش زیر تقسیم می شود:

الف- 1) مواد مستقیم

آن بخش از مواد مصرفی که از کالای ساخته شده جدائی ناپذیر است و مستقیماً در ساخت کالا نقش دارد را مواد مستقیم گویند به عنوان مثال آرد در ساخت نان، مواد مستقیم تولید نان محسوب می‌گردد.

ب-1) مواد غیرمستقیم

آن بخش از مواد مصرفی که برای تکمیل کالا ضروری است ولیکن به علت مصرف ناچیز آن نتوان آن را به عنوان مواد مستقیم مصرفی تولید طبقه بندی کرد مواد غیرمستقیم محسوب می‌شود مانند مصرف میخ در ساخت میز و کمد چوبی.

2- دستمزد (کار)

حقوق و حق الزحمه ای که در جریان تولید و ساخت برای تبدیل مواد به کالا به کارگران پرداخت می‌شود را به عنوان دستمزد تولید شناسایی می‌کنند.

دستمزد نیز به دو بخش زیر تقسیم خواهد شد:

الف-2) دستمزد مستقیم

دستمزدی است که بابت کاری پرداخت می شود که مستقیم صرف تبدیل مواد اولیه به کالای ساخته شده انجام می‌شود.

ب-2) دستمزد غیرمستقیم

دستمزدی است که بابت کاری پرداخت می شود که مستقیماً در ساخت و ترکیب کالای ساخته شده نقش ندارد مانند حقوق نگهبانان و سرکارگران کارخانه و ...

3- سایر هزینه ها (سربار ساخت)

کلیه هزینه هایی که در جریان تولید اتفاق می افتد ولیکن نمی توان آنها را به طور مستقیم و مشخص به اقلامی از تولید یا محصولی خاص اختصاص داد به عنوان سربار کارخانه یا سایر هزینه‌ها شناسایی می‌شوند. نمونه‌های مشخص این هزینه‌ها؛ مواد غیرمستقیم تولید، دستمزد غیرمستقیم، هزینه تعمیرات و هزینه‌های استهلاک ماشین آلات، هزینه بیمه و سایر مواد مشابه است.

بهای تمام شده از 5 بخش تشکیل می‌شود.

1- بخش مواد مستقیم؛             2- بخش دستمزد مستقیم؛

3- بخش سربار (سایر هزینه ها)؛        4- بخش کالای در جریان ساخت؛

5- بخش کالای ساخته شده.

در حسابداری موسسات تولیدی برای آنکه رویدادهای مالی فرآیند تولید را نشان دهند از حساب کالای در جریان ساخت استفاده می کنند و هزینه های مواد، دستمزد و سربار و کالای در جریان ساخت اول دوره را در بدهکار این حساب منظور می کنند. این حساب ماهیت بدهکار دارد و در صورتی که کالایی ساخته شد و فرآیند انبار آن آغاز شد، عملیات حسابداری انبار کالای ساخته شده را در حساب کالای ساخته شده نشان می دهد یعنی حساب کالای در جریان ساخت بستانکار می شود و حساب کالای ساخته شده بدهکار. این حساب نیز ماهیت بدهکار دارد و بابت موجودی کالای ساخته شده اول دوره و کالای ساخته شده طی دوره بدهکار می شود و اگر کالایی فروش رفت بابت قیمت تمام شده کالای فروش رفته بستانکار می شود.

قبل از آنکه گزارشهای حسابداری بهای تمام شده مطرح شود بهتر است با دو اصطلاح زیر آشنا شوید.

بهای اولیه

بهای اولیه عبارت است از حاصل جمع هزینه‌هایی که به طور مستقیم (مواد اولیه مستقیم و دستمزد مستقیم) در ساخت کالا به کار می رود.

دستمزد مستقیم+ مواد اولیه مصرفی مستقیم = بهای اولیه

 بهای تبدیل

بهای تبدیل (هزینه های تبدیل) عبارت است از هزینه‌هایی که برای تبدیل مواد اولیه به کالای ساخته شده به کار می رود یعنی در واقع حاصل جمع دستمزد مستقیم و سربار ساخت.

سربار ساخت + دستمزد مستقیم = بهای تبدیل

مقایسه جایگاه حسابداری مالی و حسابداری بهای تمام شده در موسسات تولیدی

حسابداری مالی در موسسات وظیفه تهیه گزارش وضعیت مالی و در واقع صورت سود و زیان، ترازنامه و صورت گردش وجوه نقد را به عهده دارد و بیان می کند که در طول دوره مالی چه نتایجی حاصل شده است اما حسابداری بهای تمام شده در کنار حسابداری مالی گزارشاتی از جزئیات تولید و مراکز ایجاد هزینه ارائه می دهد و به صورت دقیق تر مقدار مصرف مواد، میزان تولید، ساعات کار انجام شده و هزینه های سایر عوامل تولید را در اختیار مدیریت قرار می دهد تا براساس این اطلاعات و گزارشات مدیریت تصمیم گیری، ارزیابی، کنترل و برنامه ریزی کند. باید بدانید واحد حسابداری مالی و واحد حسابداری بهای تمام شده تحت نظر مدیر مالی موسسات هستند و در واقع واحد حسابداری مالی و واحد حسابداری بهای تمام شده بازوان مدیریت مالی به شمار می‌روند.

 حسابداری بهای تمام شده گزارشاتی از جزئیات تولید، مراکز هزینه و عوامل ایجاد کننده هزینه در اختیار مدیریت قرار می دهد و با توجه به اینکه سعی در تعیین بهای تمام شده تولید یک واحد کالا در هریک از مراحل ساخت را دارد به آن حسابداری بهای تمام شده گویند و به نظر می رسد اولین گزارشی را که یک حسابدار صنعتی باید تهیه کند جدول بهای تمام شده کالای فروش یافته باشد.

 فهرست حسابها در موسسات تولیدی

می دانید در موسسات تولیدی همچون سایر موسسات ( خدماتی و بازرگانی) به جهت گزارشگری، اطلاعات مالی باید جمع آوری، شناسایی و به منظور ثبت در دفاتر روزنامه و انتقال به حسابهای دفتر کل کدگذاری شوند بنابراین لازم است فهرست مناسب حسابها تهیه شود و حسابها به شکلی کدگذاری شوند که جریان، ارتباط هزینه ها و مخارج را به طور مستقیم با افراد مسئول هزینه نشان دهد.

با در نظر داشتن موارد فوق الذکر به طور معمول فهرست حسابها به دو قسمت کلی زیر تقسیم می گردد.

1- حساب‌های ترازنامه‌ای یعنی در واقع دارائیها، بدهیها و سرمایه؛

2- حساب‌های صورت حساب سود و زیان یعنی فروش، بهای تمام شده فروش رفته، سایر درآمدها و هزینه‌ها.

ارتباط بین حسابهای مالی و حسابهای صنعتی

بطور کلی حسابهایی که در واقع نشان دهنده عملیات ساخت و تولیدی هستند عبارتند از:

1- حساب کنترل مواد؛

2- حساب کنترل حقوق و دستمزد؛

3- حساب کنترل سربار کارخانه؛

4- حساب کالای در جریان ساخت؛

5- حساب کالای ساخته شده .

حسابهای فوق الذکر در واقع جریان هزینه ها را از اولین مرحله یعنی درخواست مواد خام تا زمان تعیین بهای تمام شده کالای فروش نشان می دهند.

توجه کنید که مانده حسابهای کنترل مواد، کالای در جریان ساخت  و حساب کالای ساخته شده نشان دهنده موجودیها در پایان دوره مالی هستند.

سیستم اطلاعات حسابداری صنعتی، فهرست حسابها، گردش حسابهای صنعتی و دفاتر تولید 

به منظور برنامه ریزی و اعمال کنترلهای لازم، مدیریت نیازمند دریافت اطلاعات به شکل صحیح و به موقع است. بنابراین ایجاد یک سیستم اطلاعاتی مناسب در موسسات تولیدی دارای اهمیت ویژه ای است و با توجه به اینکه سیستم کارآمد، سیستمی است که در عین کامل بودن ساده نیز باشد، سیستم اطلاعاتی حسابداری صنعتی باید به شکلی باشد که در ارتباط و با توجه به تسهیم اختیارات سازمانی طراحی شده باشد به نحوی که بتوان مسئولیت وقوع هزینه در هر قسمت را بر حسب مورد به سر کارگران و سرپرست و رئیس واحد یا مدیر مربوطه محول نمود.

خلاصه آنکه یک سیستم اطلاعاتی مناسب باید به شکلی طراحی شود که خواسته ها و موارد زیر را میسر سازد.

1- در برنامه ریزی آینده و کنترل فعالیتهای موجود یاری کننده و کمک بخش باشد.

2- وسیله‌ای برای هزینه یابی موجودیها باشد.

3- بهای تمام شده کالای فروش رفته را تعیین نماید.

4- کارایی افراد، مواد و ماشین آلات را تعیین نماید.

5- اطلاعات مورد استفاده سایر قسمتها را برای تجزیه و تحلیل فراهم و ارائه نماید.   

گزارشهای حسابداری صنعتی و روش تهیه آنها

در حسابداری مقدماتی اشاره کردیم استفاده کنندگان از گزارشهای حسابداری دو دسته هستند.

الف) استفاده کنندگان درون سازمانی؛

ب) استفاده کنندگان برون سازمانی.

و اشاره شد گزارشهای حسابداری تهیه می شوند تا 2 هدف زیر تحقق پیدا کند.

1- امکان بررسی توانایی و نکات ضعف موسسات با توجه به تجزیه و تحلیل عملکرد و فعالیتهای موسسات و شرکتها؛

2- برنامه ریزی و کنترل فعالیتها با توجه به اطلاعات کسب شده از گزارشات مالی گذشته؛

بنابراین موسسات تولیدی نیز دو گروه گزارش تهیه می کنند.

1- گزارشهای درون سازمانی؛

2- گزارشهای برون سازمانی.

1- گزارشات درون سازمانی

گزارشهای درون سازمانی که بطور کلی مورد استفاده مدیران جهت برنامه ریزی، کنترل و نظارت و تصمیم گیری تهیه می شوند.

2- گزارشهای برون سازمانی

گزارشهای برون سازمانی که مورد استفاده کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی خارج از سازمان است. نمونه بارز این استفاده کنندگان سرمایه گذاران، بورس اوراق بهادار، دولت، بانکها، حسابرسان و غیره می تواند باشد.

انواع گزارشهای درون سازمانی و برون سازمانی کدامند و توسط چه واحدهایی تهیه می شوند؟

گزارشهای درون سازمانی در موسسات تولیدی توسط واحد حسابداری بهای تمام شده تهیه می گردد و معمولاً هرماه این گزارشها براساس نیاز مدیران تهیه می شوند تا در اختیار آنها قرار گیرد.

گزارشهای درون سازمانی در موسسات تولیدی

عمده ترین گزارشهای درون سازمانی در موسسات تولیدی به صورت زیر می تواند باشد.

1- گزارش مصرف مواد؛                           2- گزارش بهای تمام شده کالای ساخته شده؛

3- گزارش اوقات تلف شده؛               4- گزارش کالای در جریان ساخت؛

5- گزارش ضایعات؛                       6- گزارش خرید مواد؛

7- گزارش فروش؛                          8- سایر گزارشات مورد استفاده مدیریت.

گزارشهای برون سازمانی در موسسات تولیدی توسط دایره حسابداری تهیه می شود. این گزارشها با توجه به اینکه مورد استفاده اشخاص حقیقی و حقوقی همچون دولت، بانکها، سرمایه گذاران و ...  می باشند باید براساس استانداردهای حسابداری و اصول پذیرفته شده حسابداری تهیه گردند تا قابلیت مقایسه داشته و قابل اتکاء باشند.

گزارشات برون سازمانی در موسسات تولیدی

عمده ترین گزارشهای برون سازمانی به صورت زیر هستند:

1- گزارش بهای تمام شده کالای فروش رفته؛              2- گزارش سود و زیان؛

3- ترازنامه؛                                                     4- گردش جریانات نقدی؛

5- گزارش تقسیم سود.

وظیفه دایره برنامه ریزی تولید چیست؟

این واحد همچنانکه از نامش پیداست قبل از آنکه عملیات تولید یک سفارش یا مراحل تولید آغاز شود با توجه به زمان استاندارد ساخت محصول اقدام به برنامه ریزی می نماید تا بتوان مقایسه ای بین بودجه دستمزد ( دستمزد پیش بینی شده) و هزینه های واقعی دستمزد انجام داد و در واقع ارائه برنامه تولید و کنترل هزینه های دستمزد را امکان پذیر می‌نماید.

در ضمن با مقایسه ساعت کار واقعی انجام شده با ساعت کار استاندارد می توان انحرافات کارایی کارگران را که ممکن است ناشی از خرابی دستگاه یا کمبود و مواد اولیه و سایر موارد باشد را تعیین نمود چرا که فرمول ساعت واقعی انجام کار/ ساعت استاندارد انجام کار، نشان دهنده کارایی می باشد. به عنوان مثال اگر ساعات واقعی انجام یک کار 5500 و ساعات استاندارد انجام کار 5000 باشد بیانگر این موضوع است که ساعات واقعی انجام کار 10% بیش از ساعت استاندارد انجام کار می باشد. ( 110% یا 1/1 = ) که باید موضوع پیگیری شود.

وظیفه دایره حسابداری بهای تمام شده چیست؟

دایره حسابداری بهای تمام شده با توجه به اطلاعات و مدارک دوایر تولید و ساعت کار کارگران هزینه سفارش و هر مرحله تولید را ثبت، تجزیه و تحلیل و گزارش می نماید.

دایره حسابداری بهای تمام شده در ارتباط هزینه یابی حقوق و دستمزد موظف است.

1- در گزارش بهای تمام شده محصولات زمان انجام و هزینه دستمزد مستقیم را معین کند.

2- در تجزیه و تحلیل هزینه های هر دایره هزینه های دستمزد مستقیم و غیرمستقیم را معین کند.

3- به مدیریت گزارشها و اطلاعات کاملی را در ارتباط حقوق و دستمزد ارائه نماید تا مدیریت براساس این اطلاعات تصمیم گیری و برنامه ریزی نماید.