حسابداری در حوزه وام بانکی و غیر بانکی؛ حسابداری تسهیلات مالی
در دنیای پیچیده امروز، تامین مالی نقش مهمی در توسعه و پایداری فعالیت‌های اقتصادی ایفا می‌کند. بسیاری از شرکت‌ها و اشخاص حقیقی برای تامین سرمایه در گردش یا سرمایه گذاری، از تسهیلات مالی وام بانکی و غیر بانکی بهره می‌گیرند. حسابداری دقیق این تسهیلات، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا هرگونه اشتباه در ثبت آن می‌تواند منجر به ناهماهنگی در صورت های مالی و مسائل قانونی شود.
تسهیلات مالی چیست
تسهیلات به مثابه یاری‌رسانی برای انجام امور به شمار می‌روند. این یاری می‌تواند به صورت ارائه امکانات، وسایل و یا منابع مالی به شخص یا نهادی خاص باشد تا در انجام فعالیت یا پروژه ی مد نظر خود موفق عمل کند. تسهیلات در قالب‌های مختلف مالی، فیزیکی و یا معنوی ارائه می‌شوند و در زمینه‌های مختلفی همچون فرآیندهای تجاری، اقتصادی، آموزشی، پژوهشی و … کاربرد دارند.
در میان انواع تسهیلات، تسهیلات مالی یا تعهدات ریالی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این تسهیلات که به صورت عقود مختلف مانند مشارکت مدنی، مضاربه و… ارائه می‌شوند، توسط بانک‌ها و موسسات مالی به اشخاص حقیقی و حقوقی تعلق می‌گیرند. به عنوان ابزار حمایت‌کننده اقتصادی، به‌ویژه در شرایط کمبود نقدینگی، اهمیت چشمگیری دارد. این نوع تسهیلات نه تنها در بخش تولید و تجارت، بلکه در حوزه‌های آموزشی، خدماتی و حتی در پروژه‌های زیربنایی دولت نیز کاربرد دارند. به عبارت دیگر، تسهیلات مالی به عنوان ابزاری کارآمد در جهت ارتقا و تسریع فرآیندها و فعالیت‌های مختلف در اقتصاد و جوامع شناخته می‌شوند.
تسهیلات مالی را می‌توان در دو دسته عمده تقسیم کرد:
تسهیلات بانکی
شامل وام‌هایی است که توسط بانک‌ها و موسسات مالی تحت نظارت بانک مرکزی ارائه می‌شوند.
تسهیلات غیر بانکی
شامل حمایت‌های مالی از سوی موسسات اعتباری، صندوق‌های قرض‌الحسنه، شرکت‌های تامین سرمایه یا حتی اشخاص حقیقی سرمایه‌گذار است.
انواع تسهیلات بانکی و غیر بانکی در ایران
در نظام مالی ایران، تسهیلات بر اساس عقود اسلامی تنظیم می‌شوند.
برخی از رایج‌ترین انواع تسهیلات عبارتند از:
- مشارکت مدنی؛
- مضاربه؛
- جعاله؛
- مرابحه؛
- فروش اقساطی؛
- اجاره به شرط تملیک؛
- سلف؛
- قرض‌الحسنه.
هرکدام از این عقود دارای ویژگی‌ها، مزایا و الزامات قانونی خاص خود هستند که در حسابداری باید به‌دقت در نظر بگیریم
حسابداری تسهیلات چگونه است
حسابداری تسهیلات مالی، فرآیندی نظام‌مند برای مدیریت امور پولی و حسابداری وام‌ها و تسهیلات دریافتی توسط شرکت‌ها است. بدون این فرآیند و عدم رعایت استانداردهای حسابداری تسهیلات، احتمال خطا و اشتباه در دریافت، پرداخت و ثبت این موارد در حسابداری افزایش می‌یابد.
وام‌ها و تسهیلات، یکی از منابع حیاتی تامین مالی برای شرکت‌ها و واحدهای اقتصادی محسوب می‌شوند. در قبال دریافت این منابع، تعهد به پرداخت اقساط در زمان‌های مقرر وجود دارد. این هزینه‌ها باید به عنوان بدهی شرکت به بانک یا تامین کننده مالی ثبت شوند.
علاوه بر این، در اسناد مربوط به حسابرسی مالی و پرداخت مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم، محاسبه و درج دقیق این هزینه‌ها الزامی است. عدم انجام این کار، به محاسبه نادرست مالیات و بروز مشکلات قانونی منجر خواهد شد.
بنابراین، حسابداری دقیق و اصولی تسهیلات مالی، نقشی کلیدی در مدیریت صحیح منابع مالی، حفظ سلامت مالی شرکت و شفافیت در عملکرد آن ایفا می‌کند.
حسابداری تسهیلات شامل ثبت دقیق مراحل زیر است:
1. دریافت تسهیلات: ثبت مبلغ دریافتی، تاریخ شروع، نرخ سود و مدت بازپرداخت.
2. محاسبه بهره و هزینه‌های مرتبط: از جمله کارمزد، مالیات ارزش افزوده (در صورت وجود)، هزینه‌های ضمانت یا وثیقه.
3. پرداخت اقساط: ثبت دقیق هر قسط شامل اصل و سود.
4. بستن حساب‌ها: پس از پایان بازپرداخت، حذف بدهی و انتقال اطلاعات به صورت‌های مالی نهایی.
تفاوت بین وام و تسهیلات مالی بانکی چیست
کلمه وام در نظام بانکداری اسلامی صرفاً برای قرض الحسنه استفاده می‌شود و کلمه تسهیلات مالی در سطح وسیع‌تری برای تامین اعتبار مالی واحدهای صنعتی، بازرگانی و… کاربرد دارد.
کلمه وام در نظام بانکداری اسلامی معمولاً معادل قرض‌الحسنه با نرخ بهره صفر یا بسیار پایین است که بیشتر در امور خیریه یا شرایط خاص اعطا می‌شود. در مقابل، کلمه تسهیلات مالی در سطح وسیع‌تری برای تامین اعتبار مالی واحدهای صنعتی، بازرگانی و… کاربرد دارد و اغلب شامل پرداخت بهره، تعهدات مالی و اسناد حقوقی است. این تفاوت در حسابداری نیز تاثیرگذار است؛ زیرا نحوه ثبت و گزارشگری هرکدام تفاوت‌هایی دارد.
انواع تسهیلات بانکی در حسابداری و عقود اسلامی
بانک‌ها در بانکداری اسلامی به طور مجاز و بر اساس احکام اسلامی به واحدهای اقتصادی و بازرگانی تسهیلات مالی اعطا می‌کنند و این واحد‌ها به طور غیرمستقیم در سرمایه‌گذاری در بانک‌ها شرکت دارند و انواع تسهیلات بانکی و عقود اسلامی، اقتصاد را در اسلام شکل می‌دهند. این عقود به طور خلاصه در پایان مقاله عنوان می گردد .
نحوه ثبت حسابداری تسهیلات (خالص و ناخالص)
در این قسمت دو روش رایج ثبت وام در حسابداری را بررسی می‌کنیم. تفاوت این دو روش در نحوه نمایش دارایی‌ها و بدهی‌ها در ترازنامه و صورت‌های مالی است.
دو روش کلی برای ثبت وام در حسابداری دریافتی و پرداختی وجود دارد که هر کدام از آنها دارای استانداردها و اصول خاص خود هستند.
به طور کلی، حسابدار برای ثبت سند حسابداری تسهیلات، باید از یکی از دو روش زیر استفاده کند:
- ثبت تسهیلات در حسابداری به روش خالص
- ثبت تسهیلات در حسابداری به روش ناخالص
1- ثبت به روش خالص
در روش خالص پس از دریافت وام، دو حساب برای وام ایجاد می‌شود. در یک حساب، بانک به مبلغ کل وام دریافتی بدهکار می‌شود و در حساب دیگر، شرکت به عنوان وام‌گیرنده به همان مبلغ بستانکار خواهد شد. در ادامه، بانک برای دریافت اقساط وام به همراه سود آن (با توجه به نرخ بهره توافق شده)، دو حساب جدید ایجاد می‌کند. در این حساب‌ها، بانک بستانکار و شرکت به عنوان وام‌گیرنده بدهکار خواهد شد. به این ترتیب، شرکت موظف به پرداخت اصل وام به همراه سود آن به بانک خواهد بود.
2- ثبت به روش ناخالص
در روش ناخالص حسابداری وام، ثبت‌ها با اندکی تفاوت نسبت به روش خالص انجام می‌شود. در این روش، پس از دریافت وام، بانک به عنوان بدهکار و وام‌گیرنده به عنوان بستانکار در دفاتر حسابداری ثبت می‌شوند. اما نحوه محاسبه بهره تحقق نیافته (یا بهره سنوات آتی) در این روش با روش خالص متفاوت است. هنگام پرداخت قسط، در روش ناخالص، بانک به اندازه مبلغ قسط و بهره تحقق نیافته بستانکار شده و وام‌گیرنده نیز به همان اندازه قسط و هزینه بهره بدهکار می‌شود. این مدل بیشتر مورد استفاده شرکت های بزرگ و تحلیل گران مالی حرفه ای قرار می‌گیرد که نیاز به جزئیات دقیق تری دارند.
ثبت حسابداری دریافت وام (روش خالص)
در این روش، کل مبلغ قسط (شامل اصل و کارمزد) به عنوان بدهی به حساب تسهیلات دریافتنی و بستانکاری حساب بانک ثبت می‌شود. محاسبه و ثبت بهره به صورت جداگانه انجام نمی‌شود.
تمرکز این روش بر سادگی و ثبت کلی تسهیلات به عنوان بدهی است.
مزایا:
- سادگی و سرعت در ثبت؛
- مناسب برای تسهیلاتی با نرخ بهره ثابت و اقساط مساوی.
معایب :
- اطلاعات دقیقی از هزینه بهره ارائه نمی‌دهد؛
- برای تحلیل‌های مالی دقیق مناسب نیست.
ثبت حسابداری وام (به روش ناخالص)
در این روش، اصل و کارمزد قسط به صورت جداگانه ثبت می‌شوند. ابتدا کل مبلغ قسط به حساب تسهیلات دریافتنی و بستانکاری حساب بانک ثبت می‌شود. سپس، مبلغ بهره به حساب هزینه مالی و بدهکاری حساب بهره پرداختنی منتقل می‌شود.
مزایا:
- ارائه جزئیات دقیق‌تر و شفاف‌تر از تمامی عملیات مالی مرتبط با وام؛
- کمک به تحلیل دقیق‌تر هزینه‌ها و درآمدها.
معایب:
- پیچیدگی بیشتر در ثبت و نگهداری حساب‌ها؛
- زمان‌برتر؛
- محاسبه بهره تسهیلات.
نقش حسابدار در مدیریت تسهیلات مالی
حسابدار در این حوزه باید به موارد زیر اشراف کامل داشته باشد:
- شناخت قوانین بانکی و عقود اسلامی؛
- آشنایی با استانداردهای حسابداری (مانند استاندارد شماره 15)؛
- تسلط بر نرم افزارهای حسابداری و مدیریت اقساط؛
- توانایی تحلیل مالی تاثیر تسهیلات بر نقدینگی، سودآوری و ساختار سرمایه شرکت.
فرمول محاسبه نرخ بهره تسهیلات به روش جدید
فرمولی که در تصویر مشاهده می‌کنید، مربوط به محاسبه مبلغ قسط و سود تسهیلات بانکی به روش جدید (روش اقساط مساوی یا روش نرخ موثر) است. این روش بر مبنای محاسبه بهره مرکب عمل می‌کند و به‌صورت دقیق‌تری هزینه واقعی وام را محاسبه می‌نماید.
توجه:تعریف ساده بهره مرکب
بهره مرکب یعنی سودی که نه فقط به اصل پول بلکه به سودهای قبلی هم تعلق می‌گیرد. برخلاف بهره ساده که فقط بر پایه اصل وام محاسبه می‌شود، در بهره مرکب: هر دوره (مثلا ماه بعد)، سود جدید هم روی اصل وام و هم روی سودهای قبلی محاسبه می‌شود.
پارامترهای فرمول نرخ بهره تسهیلات
- اصل وام: مقدار کل وامی که بانک به شما پرداخت می‌کند.
- نرخ سود: نرخ سود سالانه‌ای که بانک اعلام می‌کند (مثلاً 18 درصد).
چون اقساط معمولاً ماهانه پرداخت می‌شود، نرخ سود سالانه تقسیم بر 12 می‌شود تا نرخ ماهانه به‌دست آید.
- تعداد اقساط: کل تعداد ماه‌هایی که باید قسط پرداخت شود (مثلاً 36 ماه)
مثال ساده برای درک بهتر
فرض کنید که:
اصل وام: 100 میلیون تومان؛
نرخ سود: 18٪ سالانه؛
مدت بازپرداخت: 36 ماه.
با جای‌گذاری این اعداد در فرمول بالا، مبلغ هر قسط به‌دست می‌آید. سپس با ضرب در تعداد اقساط، کل مبلغ پرداختی مشخص می‌شود. با کسر اصل وام از آن، مقدار واقعی سودی که باید بپردازید، به‌دست می آید.
ویژگی‌های این روش محاسبه:
1. واقع‌بینانه‌تر از روش سنتی محاسبه می‌کند.
2. به دلیل استفاده از بهره مرکب، هزینه واقعی را نشان می‌دهد.
3. در ایران، این روش از سوی بانک مرکزی و اکثر بانک‌ها برای تسهیلات اقساطی استفاده می‌شود.
ثبت حسابداری وام قرض الحسنه
فرض کنید یک شرکت، وامی با مبلغ 200,000,000 ریال با نرخ بهره 4% با مدت بازپرداخت 12 ماه، دریافت می‌کند.
نتایج محاسبه اقساط و بهره با استفاده از فرمول بالا، در جدول زیر نشان داده شده است.
| مانده | کارمزد وام | اصل وام | مانده وام |
| 1 | 666,600 | 16,363,271 | 183,636,729 |
| 2 | 611,120 | 16,418,751 | 167,217,978 |
| 3 | 555,338 | 16,474,533 | 150,743,444 |
| 4 | 499,352 | 16,530,519 | 134,212,925 |
| 5 | 443,160 | 16,586,711 | 117,626,214 |
| 6 | 386,762 | 16,643,109 | 100,983,105 |
| 7 | 330,156 | 16,699,715 | 84,283,390 |
| 8 | 273,341 | 16,756,530 | 67,526,860 |
| 9 | 216,315 | 16,813,556 | 50,713,304 |
| 10 | 159,078 | 16,870,793 | 33,842,511 |
| 11 | 101,629 | 16,928,242 | 16,914,269 |
| 12 | 43,965 | 16,885,906 | 0 |
ثبت حسابداری تسهیلات با مثال (روش خالص)
ثبت سند حسابداری دریافت تسهیلات بانکی
ثبت حسابداری اقساط دریافتی
نحوه ثبت وام در حسابداری با مثال (روش ناخالص)
مثالی که در قسمت قبل ارائه شد را به روش ناخالص ثبت سند می زنیم:
ثبت سند حسابداری دریافت وام بانکی
ثبت پرداخت اقساط وام در حسابداری
برخی از ثبت های مربوط به وام بانکی
- اعطای وام: پرداخت وام به اشخاص حقیقی یا حقوقی واجد شرایط
تسهیلات پرداختی (بدهکار)
حساب جاری بانک (بستانکار)
- وصول اقساط وام: دریافت اقساط وام از وام‌گیرندگان
تسهیلات پرداختی (بدهکار)
حساب جاری بانک (بستانکار)
- دریافت سود وام : دریافت سود وام از وام‌گیرندگان
سود تسهیلات (بدهکار)
حساب جاری بانک (بستانکار)
ثبت حسابداری وثیقه بانکی
ثبت حسابداری وثیقه بانکی به نوع وثیقه و نحوه استفاده از آن بستگی دارد.
در حالت کلی، دو نوع ثبت حسابداری برای وثیقه بانکی وجود دارد که شامل توضیحات زیر می‌باشد:
ثبت سپرده گذاری وثیقه: هنگامی که یک شرکت یا شخص برای دریافت وام یا تعهدی از بانک وثیقه بانکی مانند سفته، چک، ضمانت نامه یا اوراق بهادار سپرده گذاری می کند دو ثبت حسابداری به شرح زیر انجام می شود:
ثبت اول:
| بدهکار | بستانکار |
| وثیقه های بانکی سپرده شده | بانک |
ثبت دوم:
در برخی از سیستم های حسابداری برای هر نوع وثیقه بانکی یک حساب جداگانه ایجاد می شود؛ در این حالت ثبت دوم به صورت زیر خواهد بود:
| بدهکار | بستانکار |
| سفته های سپرده شده نزد بانک | وثیقه های بانکی سپرده شده |
انواع تسهیلات بانکی در حسابداری و عقود اسلامی
در پایان به منظور آشنایی بیشتر مختصری در خصوص انواع تسهیلات بانکی مطالبی به شرح ذیل ارائه می گردد.
انواع تسهیلات بانکی عبارتند از :
1- عقد و قرارداد تسهیلات مالی قرض‌الحسنه
عقد و قراردادی است که در آن یکی از طرفین قرارداد مقدار معینی از وجه نقد خود را در زمان حال به طرف دیگری منتقل می‌کند. در مقابل ، قرض گیرنده ، تعهد می‌نماید که تمام مال یا قیمت آن را در زمان مشخصی باز پس دهد . یک طرف قرارداد می‌تواند بانک و طرف دیگر مشتری بانک باشد.
2- عقد و قرارداد تسهیلات مالی مشارکت مدنی
مشارکت مدنی عبارت است از بهم آمیختن سهم الشرکه نقدی و یا غیر نقدی متعلق به اشخاص حقیقی و یا حقوقی متعدد، به نحو مشاع، به منظور انتفاع و طبق قرارداد.
یا به طور کلی عقد و قراردادی بازرگانی است که به موجب آن دو یا چند شخص حقیقی یا حقوقی از جمله بانک، سرمایه نقدی یا جنسی خود را به شکل مشاع و به منظور ایجاد سود در هم می‌آمیزند.
3- عقد و قرارداد تسهیلات مالی فروش اقساطی
عقد و قرارداد تسهیلات مالی فروش اقساطی در بانکداری اسلامی به این معنا است که تمام کالا با بهای مشخصی به غیر واگذار شود به طوری که قسمتی یا حتی تمام بهای آن در سررسیدهای مشخص خود به اقساط مساوی یا غیرمساوی تقسیم و دریافت گردد.
روشی که بانک‌ها در تسهیلات مالی فروش اقساطی به کار می‌گیرند به این نحو است که مشتری نوع، مقدار و تولیدکننده یا فروشنده کالای مورد نیاز خود را به بانک اعلام می‌کند تا بانک آن را تهیه نماید. در صورت تهیه این کالا توسط بانک، مشتری سود بانک و قیمت کالا را با مدت بازپرداخت مشخص، به صورت اقساطی پرداخت می‌کند. لازم به ذکر است که میزان حداقل یا حداکثر سود بانک توسط شورای پول و اعتبار تعیین می‌شود.
4- عقد و قرارداد تسهیلات مالی مضاربه
به موجب آن بانک مبلغ مورد نیاز را تامین می‌کند و طرف دیگر با آن به تجارت یا تولید می‌پردازد و در نهایت سود حاصل از سرمایه بین بانک و طرف دیگر تقسیم می‌شود.
5- عقد و قرارداد تسهیلات مالی جعاله
در قرارداد تسهیلات مالی جعاله بانکی معمولاً بانک ها در نقش عامل ظاهر می شوند و به انجام خدمات بانکی، سرمایه گذاری مستقیم از طریق شرکت های وابسته و انعقاد جعاله ثانویه می پردازند. گشایش اعتبارات اسنادی، صدور ضمانت نامه های بانکی و سرمایه گذاری مستقیم از سوی بانک ها می تواند در قالب جعاله انجام شود.
هر شخص حقیقی یا حقوقی که واجد شرایط عمومی اخذ تسهیلات بانکی و همچنین دارای شرایط خاص مربوط به عقد جعاله باشد با رعایت ضوابط مربوط به اعطای تسهیلات می‌تواند از تسهیلات جعاله استفاده کند. تسهیلات جعاله در دو بخش کلی جعاله برای اجرای طرح‌های مختلف و جعاله ساختمانی (احداث مسکن در املاک فاقد سابقه ثبتی و برای تعمیرات واحدهای مسکونی) قابل پرداخت است.
بر طبق ماده 70 قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک‌ها اجازه دارند قسمتی از مبلغ قرارداد جعاله را، به عنوان پیش‌دریافت یا پیش‌پرداخت، با رعایت ضوابط مقرر از سوی شورای پول و اعتبار، دریافت کنند یا بپردازند.
6- عقد و قرارداد تسهیلات مالی معاملات سلف
در این نوع قرارداد تسهیلات مالی سلف بانک محصولات تولیدی آینده بنگاه‌ها را پیش خرید می‌کند. این قرارداد از ناحیه فروشنده پیش فروش یا قرارداد سلف نامیده می‌شود.
7- عقد و قرارداد تسهیلات مالی خرید دین
در این نوع قرارداد تسهیلات مالی خرید دین خرید اوراق و اسناد تجاری به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی را خرید دین گویند. منظور از اوراق و اسناد تجاری آن دسته از اوراق و اسناد بهادار است که مفاد آن حاکی از بدهی ناشی از معاملات تجاری باشد و منظور از مبلغ اسمی، مبلغی است که در متن اسناد و اوراق تجاری ذکرشده و حاکی از میزان دین یا بدهی است که باید در سررسید از سوی متعهد پرداخت گردد.
هدف از تسهیلات خرید دین تامین نیاز مالی کوتاه‌مدت مشتریانی که در مقابل فروش کالای تجاری، تولیدی و یا ارائه خدمات، اسناد تجاری در اختیاردارند که با رعایت ضوابط اعتباری ابلاغی از سوی بانک مرکزی ج.ا.ا می‌توان نسبت به خرید و تنزیل این‌گونه اسناد و اوراق در حدود اختیارات مجاز اقدام نمود.
مهم‌ترین شرط صحت خرید دین آن است که دین و بدهی، صوری و به منظور فرار از ربا نبوده و واقعی و نتیجه فعالیت اقتصادی باشد. به همین دلیل تاکید می‌گردد که: «تسهیلات اعطایی در قالب عقد خرید دین، پس از احراز حقیقی بودن دین توسط بانک انجام می‌شود». شرط دیگر قرارداد خرید دین آن است که خرید، نقدی باشد؛ بنابراین خرید دین به دین صحیح نیست.
8- عقد و قرارداد تسهیلات مالی مشارکت حقوقی
بانک بخشی از سرمایه شرکت‌های سهامی جدید را تامین یا بخشی از سهام شرکت‌های سهامی موجود را خریداری می‌کند و از این طریق در سود آنها شریک می‌شود.
9- عقد و قرارداد تسهیلات مالی اجاره به شرط تملیک
بانک مورد اجاره را تهیه کرده و در اختیار مشتری قرار می‌دهد و در صورتی که مستاجر به تعهدات خود عمل کرده و اقساط را تادیه نماید، در پایان مدت اجاره، مالک عین مال مورد اجاره می‌شود.
10- عقد و قرارداد تسهیلات مالی مزارعه
این عقد و قرارداد، بانک زمین مشخصی را برای مدت معین در اختیار طرف دیگر قرار می‌دهد تا در آن کشاورزی کند. در نهایت سود حاصل بین طرفین تقسیم می‌شود.
11- عقد و قرارداد تسهیلات مالی مساقات
عقد و قراردادی است میان صاحب باغ و دیگری که به ازای دریافت مقداری از محصول، کار نگهداری از باغ و برداشت را انجام می‌دهد.
سخن آخر
آموزش دوره کارورزی حسابداری یکی از کاملترین دوره ها درسطح ایران و بین الملل که متشکل از سطوح مختلف است را از دست ندهید.