حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی؛ استانداردها، چالش‌ها و راهکار (با نگاهی به تجربه شرکت‌های بورسی ایران)
صنعت فلزات اساسی و ساخت قطعات فلزی یکی از معدود زنجیره‌هایی است که هم در بورس کالا و هم در بورس اوراق بهادار ردیف قیمت‌گذاری دارد.
از همین‌رو، حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی با دو وجه متمایز مواجه است:
1) محاسبه‌ی دقیق بهای تمام شده بر مبنای استاندارد حسابداری شماره 7 (موسوم به موجودی‌ها) و
2) تطبیق با الزامات گزارشگری مالی ناشران بورسی (دستورالعمل افشای اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار).
در سال‌های 1401 و 1402، افزایش نرخ ارز، رشد دستمزدها و نوسان قیمت شمش فولاد باعث شد حاشیه‌ی سود خالص بسیاری از تولیدکنندگان قطعات فلزی به‌طور متوسط 6 تا 8 درصد کاهش یابد (سازمان بورس، 1402). در چنین فضایی، رعایت اصول حسابداری صنعتی نه‌تنها یک «باید» قانونی، بلکه ابزار بقای واحد تجاری است.
این مقاله در چهار بخش تنظیم شده است:
الف) ویژگی‌های قراردادی و عملیاتی صنعت قطعات فلزی
ب) استانداردهای حسابداری ملی و بین‌المللی قابل‌تطبیق
ج) چالش‌های شناسایی درآمد و ارزش‌گذاری موجودی‌ها
د) راهکارهای اجرایی و چک‌لیست کنترل داخلی
در پایان هر بخش، یک مثال واقعی از صورت های مالی سال مالی 1401 شرکت «گروه صنعتی فولاد تکنیک» (نماد: فتک) آورده‌ایم تا خواننده بتواند ارتباط تئوری و عملی را به‌صورت ملموس مشاهده کند.
حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی: استانداردها و چالش‌های کلیدی
الف) ویژگی‌های قراردادی و عملیاتی صنعت قطعات فلزی
1) طولانی‌بودن چرخه‌ی تولید
در بسیاری از قراردادهای ساخت «فلنج»، «اتصالات جوشی» یا «ریخته‌گری دقیق»، زمان تحویل از زمان عقد قرارداد بین 6 تا 18 ماه است. این ویژگی باعث می‌شود شرکت‌ها همزمان با چندین پروژه‌ی در جریان مواجه شوند که هرکدام درصد پیشرفت متفاوتی دارند. بنابراین، استفاده از روش درصـد پیشرفت برای شناسایی درآمد اجتناب‌ناپذیر است (استاندارد حسابداری شماره 9، بند 36).
2) تغییر مکرر مشخصات فنی
بسیاری از قطعات بر اساس نقشه‌ی مهندسی مشتری تولید می‌شود و در طول فرآیند، احتمال تغییر در ابعاد، متریال یا عملیات حرارتی وجود دارد. هر تغییر، مستقیماً روی «برآورد هزینه‌ی قرارداد» و در نتیجه روی سود ناخالص تاثیر می‌گذارد. در این حالت، باید «تعدیل سود در همان دوره‌ی ایجاد تغییر منعکس شود .
3) خرید مواد اولیه بر مبنای قراردادهای بلندمدت فلزات
بزرگ‌ترین ردیف هزینه (60 تا 70٪ بهای تمام شده) مربوط به «شمش، ورق و آلیاژ» است. تولیدکنندگان برای کنترل ریسک نوسان قیمت، معمولاً 3 تا 6 ماه زودتر با فولادسازان بورس‌کالا قرارداد خرید بلندمدت می‌بندند. در این حالت، به‌موجب استاندارد حسابداری شماره 1 (دستورالعمل تسعیر ارز)، اگر قیمت توافقی با نرخ روز تسعیر ارز متفاوت باشد، باید «مابه‌التفاوت تسعیر» در صورت‌حساب سود و زیان منظور شود.
در ادامه، نحوهٔ اعمال استاندارد حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی در قالب یک مثال واقعی بررسی می‌شود.
مثال عملی: شرکت «فتک» در نیمه‌ی اول 1401، 15 هزار تن ورق فولادی از فولاد مبارکه پیش‌خرید کرد. نرخ تسعیر ارز در زمان انعقاد قرارداد 285 هزار ریال بود، اما در زمان تحویل به 315 هزار ریال رسید. نتیجه‌ی این تغییر، افزایش 45 میلیارد ریال «هزینه‌ی مالی-تسعیر» در حساب سود و زیان شد (صورت مالی تلفیقی 1401، ص. 27).
ب) استانداردهای حسابداری ملی و بین‌المللی قابل‌تطبیق
1) استاندارد حسابداری شماره 7 – موجودی‌ها
به‌موجب بند 22 این استاندارد، «هزینه‌ی تبدیل» شامل:
- هزینه‌ی مستقیم مواد؛
- هزینه‌ی مستقیم دستمزد؛
- سربار متغیر و ثابت تولید قابل تخصیص.
در صنعت قطعات فلزی، دو ردیف «برق و گاز کارخانه» و «مواد مصرفی جوشکاری» معمولاً در سربار ثابت لحاظ می‌شود؛ چون رابطه‌ی مستقیم با واحد تولید ندارند اما برای بهره‌برداری ضروری‌اند.
2) استاندارد حسابداری شماره 9 – قراردادهای بلندمدت
اگر مدت قرارداد بیش از یک سال باشد یا هزینه‌های انباشته بیش از 50٪ کل هزینه‌های برآوردی شود، باید از روش «درصـد پیشرفت» استفاده کرد.
میزان پیشرفت فیزیکی را می‌توان با معیارهای زیر سنجید:
- اندازه‌گیری مهندسی؛
- نسبت هزینه‌های انجام‌شده به کل هزینه‌های قرارداد (Cost-to-Cost)؛
- تحویل قطعات فیزیکی به مشتری .
3) IFRS 15 - درآمد از قراردادهای مشتری
IFRS 15 پنج گام دارد:
1) شناسایی قرارداد؛
2) شناسایی تعهدات عملکردی؛
3) تعیین قیمت معامله؛
4) تخصیص قیمت به تعهدات؛
5) شناسایی درآمد هنگام ایفای تعهد.
در صنعت قطعات فلزی، گام 2 بسیار مهم است؛ چون ممکن است قرارداد شامل «طراحی»، «ساخت»، «آزمون فشار» و «نصب در محل» باشد. هرکدام باید به‌عنوان یک تعهد جداگانه شناسایی و درصد پیشرفت جداگانه‌ای هم دریافت کند.
مثال عملی:
فتک در پروژه‌ی «فلنج 30 اینچی فاز 11 پارس جنوبی»، قرارداد را به سه تعهد تفکیک کرد:
الف) مهندسی و نقشه‌خوانی (10٪ قیمت کل)؛
ب) ساخت و ریخته‌گری (75٪ قیمت کل)؛
ج) تست هیدرواستاتیک و تحویل (15٪ قیمت کل)؛
در پایان سال مالی، فقط تعهد «ب» به‌میزان 68٪ پیشرفت داشت؛ بنابراین، 0٫75 × 0٫68 = 51٪ کل قیمت قرارداد به‌عنوان درآمد شناسایی شد.
ج) چالش‌های شناسایی درآمد و ارزش‌گذاری موجودی‌ها
3 چالش اصلی که در اجرای حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی با آن رو به رو هستیم عبارتند از:
1) برآورد مجدد درصـد پیشرفت
اگر در میانه‌ی قرارداد، نقشه‌ی مهندسی تغییر کند و هزینه‌ی کل افزایش یابد، باید درصد پیشرفت هم تعدیل شود. در غیر این صورت، ریسک "شناسایی زودهنگام سود" وجود دارد که می‌تواند به "سود انباشته‌ی غیرواقعی" و سپس به "رزرو اصلاحی"منجر شود.
2) ارزش‌گذاری موجودی
به‌موجب بند 25 استاندارد 7، اگر خالص ارزش واقعی (NRV) موجودی کمتر از بهای تمام‌شده باشد، باید مازاد کاهش را به‌عنوان «کاهش ارزش» در سود و زیان منظور کرد. در صنعت فلزات، NRV با قیمت روز بورس کالا تعیین می‌شود. بنابراین، حتی اگر قطعه نیمه‌ساخته هنوز تحویل نشده باشد، باید هر ماه قیمت «شمش فولاد» را رصد کرد و در صورت لزوم ذخیره‌ی کاهش ارزش شناسایی کرد.
3) تسعیر ارز در خریدهای خارجی
بسیاری از آلیاژهای خاص (مثل اینکونل یا سوپرآلیاژ) از اروپا یا ژاپن وارد می‌شود. اگر پرداخت به‌صورت اعتبار اسنادی 90 روزه باشد، در پایان دوره باید بدهی ارزی را به نرخ بانک مرکزی تسعیر کرد. تفاوت نرخ می‌تواند تا 8–10٪ بهای تمام‌شده را تحت‌الشعاع قرار دهد.
جدول 1 – مقایسه روش‌های ارزش‌گذاری موجودی در حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی (ریال/تن)
| روش ارزش گذاری | قیمت ورق ورودی | قیمت پایان دوره | بهای تمام شده محصول | اثر بر سود ناخالص |
| FIFO | 48،200،000 | 54،100،000 | 51،800،000 | +3.9% |
| میانگین موزون | 48،200،000 | 54،100،000 | 50،900،000 | + 2.1 |
منبع: صورت‌های مالی تلفیقی شرکت فولاد تکنیک، سال 1401
تا تاریخ به‌روزرسانی مقاله هنوز نسبت سود رسمی سال 1402 برای تولید قطعات فلزی از سوی سازمان امور مالیاتی اعلام نشده است؛ لذا ارقام بالا بر پایه آخرین داده عمومی (1401) است و پس از انتشار رسمی، جدول اصلاح خواهد شد.
د) راهکارهای اجرایی و چک‌لیست کنترل داخلی
1- پیاده‌سازی ماژول تولیدی در ERP
- استفاده از کدهای کالای سطح‌بندی‌شده برای هر قطعه؛
- اتصال مستقیم دستگاه‌های CNC به سیستم گزارش‌دهی برای ثبت ساعات کار واقعی؛
- تخصیص خودکار برق و گاز بر اساس ساعت کار ماشین‌آلات.
پیاده‌سازی ماژول تولیدی در ERP انتخابی باید حداقل سه ویژگی داشته باشد: تخصیص سربار بر اساس ساعت کار ماشین، محاسبه خودکار درصد پیشرفت پروژه و گزارش‌گیری لحظه‌ای از موجودی ؛ بنابراین انتخاب یک نرم‌افزار حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی که این امکانات را پوشش دهد، نه‌تنها اختیاری بلکه الزامی است.
2- گزارش‌گیری هفتگی هزینه‌ی انباشته
فرم ساده‌ای طراحی شود که هر هفته توسط مهندس تولید و به امضاء حسابدار رسیده و به‌صورت PDF در سیستم آرشیو گردد. این گزارش مبنای محاسبه‌ی «درصد پیشرفت» خواهد بود و در زمان حسابرسی، مستندات کافی در اختیار بازرس قرار می‌گیرد.
3- رزرو کاهش ارزش ماهانه
پایان هر ماه، کارشناس فنی و حسابدار با استفاده از قیمت تابلوی بورس کالا، NVR را محاسبه می‌کنند. اگر اختلاف بیش از 5٪ باشد، موضوع در کمیته‌ی کاهش ارزش مطرح و ذخیره‌ی لازم ثبت می‌شود.
4- کنترل تسعیر ارز
با توجه به اینکه نرخ ارز در سال 1402 نوسان زیادی داشت، توصیه می‌شود:
- حداکثر 30٪ از خریدهای آلیاژ خاص به‌صورت نقدی و در زمان نیاز خریداری شود تا ریسک تسعیر کاهش یابد.
- برای LCهای بلندمدت، از ابزار پوشش ریسک طبق استاندارد IFRS 9 استفاده شود.
LC مخفف Letter of Credit (اعـتبار اسنادی) است؛ یعنی تعهدی مکتوب از سوی بانک عامل خریدار به فروشنده خارجی که در آن بانک متعهد می‌شود در صورت ارائه اسناد مطابق شرایط اعتبار، مبلغ قرارداد را در سررسید مقرر بپردازد. در صنعت فلزات، خرید شمش یا آلیاژ خاص معمولاً 90 یا 180 روزه انجام می‌شود و به همین دلیل به آن LC بلندمدت گفته می‌شود (در مقابل LC دیده‌بان یا کوتاه‌مدت که زیر 90 روز است).
مثال عملی:
فتک در تابستان 1402 برای 200 هزار یورو آلیاژ اینکونل قرارداد خرید بست. با ثبت یک قرارداد در بانک ملت، نرخ خرید در زمان سررسید را 34500 ریال ثابت کرد. در نتیجه، علی‌رغم افزایش نرخ ارز به 38000 ریال، واحد تجاری فقط 34500 ریال را برای تسعیر منظور کرد و مابه‌التفاوت 3500 ریال در حساب «سود و زیان جامع» به‌عنوان «ابزار پوشش» شناسایی شد (یادداشت های توضیحی صورت‌های مالی 1402، ص. 41).
پیشنهاد ویژه: نرم افزار 2HS
نرم افزار بی نظیر 2hs با امکانات فراوان که توسط شرکت حصین حاسب طراحی شد، یکی از بهترین ماژول‌های مالی در ایران است. این نرم‌افزار امکان اتصال به سایر سیستم‌های یک مجموعه مانند حسابداری، انبار، سیستم حقوق و دستمزد و غیره را دارد و قابل استفاده برای تمامی کسب و کارهاست.
برای استفاده از نرم افزار 2HS حصین حاسب، می‌توانید با نوشتن نام کسب و کار خود و انتخاب موضوع فعالیت، فرایند مالی و اداری شرکت را شروع کنید .
بطور مثال :
نام کسب و کار : کافه نلدورا
موضوع فعالیت : کافه و رستوران
حالا دکمه ایجاد کسب و کار را بزنید و از انجام امور حسابداری و اداری شرکت لذت ببرید .
در صورتیکه در نصب و اجرای نرم افزار به مشکل خوردید با شماره تماس 09132866045 ارتباط بگیرید .
جمع‌بندی و توصیه‌های کلیدی
1) در صنعت قطعات فلزی، «مدت زمان تولید» و «تغییرات فنی» دو متغیر اصلی‌اند که اگر در محاسبه‌ی درصد پیشرفت لحاظ نشوند، منجر به سود انباشته‌ی کاذب و سپس اصلاحیه‌های پرهزینه خواهد شد.
2) استفاده از «روش Cost-to-Cost» برای تعیین درصد پیشرفت و «روش میانگین موزون» برای ارزش‌گذاری موجودی، هم ساده‌ترین و هم منطبق‌ترین روش با استاندارد 7 است.
3) رصد ماهانه‌ی قیمت بورس کالا برای موجودی کالای در جریان ساخت و رزرو کاهش ارزش، یک الزام قانونی است نه یک انتخاب مدیریتی.
4) پیاده‌سازی ERP تولیدی و اتصال دستگاه‌ها به سیستم، علاوه بر شفاف‌سازی هزینه‌ها، باعث می‌شود در زمان حسابرسی، مستندات کافی برای دفاع از «درصد پیشرفت» و «سربار تخصیص‌یافته» وجود داشته باشد.
رعایت این اصول باعث می‌شود گزارش‌های حسابداری تولیدکنندگان قطعات فلزی هم مطابق با استاندارد و هم قابل دفاع در برابر حسابرس باشد و در نهایت، اعتماد سهامداران و بانک‌های عامل را جلب نمایند.