تاریخچه حسابداری ایران (پنج دوره)

اگر بخواهیم به طور دقیق تر با علم حسابداری آشنا شویم بهتر است در ابتدا با مسیر پیدایش و پیشرفت آن یا به عبارتی با تاریخچه حسابداری آشنایی کافی پیدا کنید.

اسناد ایران باستان پیشرفت بی‌وقفه حسابداری در ایران را تا کنون (قبل از اسلام، بعد از اسلام و عصر معاصر) نشان می‌دهد. طی دو دهه گذشته، اقدامات فراوانی برای ارتقاء حسابداری در ایران از طریق هماهنگی رویه‌های حسابداری داخلی با استانداردهای بین‌المللی اتخاذ شد. هرچند هنوز تفاوت هایی بین استانداردهای ایرانی و بین المللی وجود دارد و برخی استانداردهای بین المللی وجود دارند که در ایران قابل اجرا نیستند.

در این مقاله می خواهیم در مورد روند و تاریخچه حسابداری ایران به همراه تجزیه و تحلیل عوامل تاثیرگذاری مانند بازار مالی، سیاست‌های مالیاتی، خصوصی‌سازی، سرمایه‌ گذاری خارجی و ...  صحبت کنیم.

پنج دوره تاریخچه حسابداری ایران

تاریخچه حسابداری ایران را می‌توان به 5 دوره تقسیم کرد:

1- ایران پیش از اسلام

2-ایران بعد از اسلام تا قاجاریه

3- از دوره قاجاریه تا انقلاب مشروطیت

4- از انقلاب مشروطیت تا اوایل دهه چهل

5-از اوایل دهه چهل تا کنون

تاریخچه حسابداری

1- ایران قبل از اسلام

تاریخچه حسابداری ایران به اولین تمدنهایی بر می گردد که دراین سرزمین زندگی می کردند. اسناد حسابداری 25 قرن پیش، گواه بر پیشرفت علم حسابداری در ایران باستان است. در طول تاریخ، روشهای حسابداری متعددی برای اداره کسب و کار آن روزها ابداع شد، که در پاسخ به نیازهای زمان، سیر تکاملی داشتند.

به استناد مدارک باستان‌شناسی دریافتی از شوش و در زیر لایه‌‌های تپه "اکروپول" که از نظر تاریخی سالهای3500 تا3000 قبل از میلاد را در بر دارد، تعدادی از اشیای شمارشی به شکل مخروط، کُره و میله به دست آمد . در "چغامیش" در نزدیکی شوش نیز داده‌‌هایی مثل مهره‌‌ها ، گلوله‌‌های شمارشی و همچنین گِل ‌نوشته‌‌های اقتصادی یافت شد. اطلاعات مربوط به شیوه‌‌های حسابرسی در عصر هخامنشیان نیز درخور توجه است. خانم پروفسور هاید ماری کخ (Heid Mary Kokh) در کتاب "از زبان داریوش" و برطبق اسناد حفاری سالهای (1933– 1934 و1936– 1938) در تخت جمشید و با یافتن حدود 30 هزار لوح گلی، اطلاعات گرانبهایی را جمع آوری کرد. متن این لوح ها حاوی مطالبی درمورد درآمدها و هزینه‌ها بودند.

بابل

نخستین مهارت‌ها در مورد موضوعات مالی، بانکی و حسابداری را به زمان فریدون نسبت می‌دهند. زمانی که بابل پایتخت ایران بود. در آن زمان برخی از اسناد مالی را بر لوح های گلی می نوشتند. همچنین در آن دوره، مخارج بزرگان دربار و حتی پادشاه را با دقت بازبینی و حسابرسی می‌کردند.

دوره عیلام

در زمان داریوش و همچنین خشایارشاه، اسناد محاسبات دیوانی را به خط عیلامی می‌نوشتند. در دوره تمدن عیلامی نیاز استفاده از فنون مالی بسیار با اهمیت بود. اطلاعاتی که از جستجوهای علمی در دوره عیلامی به دست آمد، بیانگر املاک وسیعی است که توسط طبقه حاکم به خدایان اهدا و این املاک در اختیار کاهنان (به عنوان نمایندگان خدایان) قرار می‌‌گرفت و برای آنها درآمد ثبت می کردند. لذا به‌ دلیل وجود "درآمد"، ضرورت جمعبندی اطلاعات حسابداری نیز احساس شد.

هخامنش (داریوش و امور دیوانی)

زمان هخامنش به ویژه داریوش اول را می‌توان نقطه اوج حسابداری قبل از اسلام نامید. در این زمان نظام اقتصادی طوری سامان یافته بود که دولت درگیر مشکلات مالی نبود. مردم نیز فشار اقتصادی متحمل نمی شدند. داریوش برای نخستین بار دفتر دولتی جهت خراج‌گذاری را تاسیس تا همه ایالت‌ها از میزان خراج باخبر شوند. به عبارتی در عصر داریوش تعیین منبع خراج از سوی حاکم، پس از مشورت با حاکمان ایالتها بود.

از لوحهای گلی که از تخت‌جمشید به‌دست آمد، روشن است که در زمان حکومت هخامنشیان نظام اداری منظمی بود و به تمام زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی رسیدگی می‌کردند (محتوای لوح‌های تخت‌جمشید نشان می‌دهد که اسناد داخلی و حسابداری کارکنان تخت‌جمشید، در واقع یک بایگانی اداری بوده است).

دستمزدها را در اسناد متعدد ثبت و حتی از سوی طرفین معامله مهر می‌کردند. در زمان داریوش تنظیم دفترهای درآمد، هزینه و کنترل های مالی، اموری رایج بود. خزانه های کشور نیز سالانه  به دست حسابرسان متخصصی، حسابرسی می شد که به درآمدها و هزینه ها تسلط داشتند.

2- ایران بعد از اسلام تا قاجاریه

به دنبال پذیرش اسلام در ایران، نظام اقتصادی همانند دیگر جنبه های اجتماعی تحت تاثیر تعالیم اسلام دستخوش تغییر شد. این تغییرات عمدتاً در ارتباطات تجاری شخصی بروز کرد و در بیشتر حکومت های ایرانی اثر مشخصی از قوانین اسلامی نبود. به هر حال اطلاعات نخستین حکومت های اسلامی، نشان می دهد برادران برمکی سیستم مالی دقیقی را در دربار هارون الرشید ایجاد کردند که این سیستم در قالب یک دیوان محاسبات، عملیات مربوط به ثبت و ضبط عایدات مخارج حکومت او را انجام می داد.

در این دوران، حسابداری برای نگهداری حساب درآمد و مخارج حکومتی سلجوقیان تکامل یافت. حسابداری سیاق نیز در این زمان به وجود آمد (حسابداری سیاق روشی است که مطابق با آن، حساب جمع و خرج هر ولایت را در دفتر مخصوص به آن ولایت ثبت می‌کردند. در عین حال یک دفتر اصلی در مرکز نگهداری می شد که خلاصه جمع و خرج هر ولایت به طور جداگانه در صفحات مربوط، در آن به خط سیاق می‌نوشتند).

3- تاریخچه حسابداری از دوره قاجار تا انقلاب مشروطیت

در دوران قاجار تحول ابتدایی در سیستم های مالی ایجاد شد. نقطه اوج این تحول دعوت مستشارهای آمریکایی در امور ژاندارمری و مالی بود. بعدها فردی آمریکایی به نام دکتر آرتور به ایران دعوت می شود که سیستم هایی در وزارت دارایی و گمرک ایجاد می کند. استفاده از بعضی از این سیستم ها هنوز در برخی موسسات دولتی رایج است. در اواخر قاجار اعطای امتیاز استخراج نفت به ویلیام ناکس دارسی و به دنبال آن شرکت نفت ایران و انگلیس تاسیس شد. همچنین در این دوران اعطای امتیاز تاسیس بانک های استقراضی و شاهنشاهی به بیگانگان را داشتیم.

این موارد زمینه را برای ورود روشهای مالی و اداری پیشرفته به کشور فراهم کرد. هر چند این روش ها تا مدت ها در حصار این موسسات و بنگاه های اقتصادی باقی‌ماند و راهی در سایر ادارات دولتی یا خصوصی پیدا نکرد.

حسابداری سیاق در دوران قاجار کامل شد و کتب خمسه (دفاتر پنج گانه) برای گروه‌های عمده مخارج نیز نگهداری می شد. نگهداری حساب فعالیتهای بازرگانی به حساب سیاق، نمونه های بارز و پیشرفته آن است.

4- از مشروطیت تا اوایل دهه چهل

با پیروزی انقلاب مشروطیت و تصویب قانون اساسی آن، حسابداری و حسابرسی نوین جوانه زد. این انقلاب در بحبوحه وخامت شدید اوضاع اقتصادی، کسری بودجه، استقراض های خارجی پشت سر هم، تشدید حیف و میل های درباریان و افزایش دخل و تصرف های حکام ایالات به پیروزی رسید. اولین قوانین مالی و اقتصادی یادگار دوره دوم مجلس شورای ملی است. در این دوره اولین بودجه نوین کشوری، نخستین قانون مالیاتی (قانون مالیات بلدی بر وسایط نقلیه)، اولین قانون تجاری و همچنین اولین قانون حسابداری و حسابداری دولتی به تصویب رسید.

اعزام محصل به خارج جهت فراگیری رشته حسابداری، بار اول توسط بانک ملی ایران مورد توجه قرار گرفت. تعدادی را برای کارآموزی و مطالعه در رشته های بانکی، از جمله حسابداری به بانک های خارج فرستادند. سپس بانک ملی ایران در سال 1315 یک گروه شامل 12 نفر را که از طریق کنکور انتخاب شدند جهت تحصیل در رشته تخصصی حسابداری به انگلیس اعزام کردند. با همت تعدادی از همین فارغ التحصیلان، شرکت ملی نفت در سال 1336 موافقت خود را جهت تاسیس یک آموزشگاه حسابداری اعلام کرد که از سال 1353 شمسی این آموزشگاه، نام دانشگاه حسابداری و علوم مالی به خود گرفت و دارای دوره هایی تا مقطع فوق لیسانس بود.

لازم به ذکر است که برخی موسسات دیگر نیز از جمله موسسه علوم بانکی، دانشکده بازرگانی، علوم اداری دانشگاه تهران، دانشگاه ملی و ... تدوین رشته های حسابداری را تا حدودی در برنامه خود قرار دادند.

5- تاریخچه حسابداری ایران از اوایل دهه چهل تا کنون

در سال های 1342 و بعد از آن ساختاراقتصادی تغییراتی داشت. گسترش نظام اقتصادی نوین باعث شد که حسابداری به عنوان فنی که نیازهای اطلاعاتی شرکتهای جدید را برآورده می کرد، مطرح شود. در این راستا نیاز روز افزون بازار کار به افراد حسابدار با تحصیلات منجر به رونق موسسات آموزش حسابداری گردید. از جمله پیامدهای تحولات اقتصادی، اجتماعی ظهور گروه های صنعتی مانند گروه کفش ملی، گروه صنعتی بهشهر و شرکتهای خودرویی از قبیل شرکت جیپ (پارس خودرو)، شرکت ایران ناسیونال، شرکت سایپا، زامیاد و... بود. همچنین با جذب سرمایه های خارجی به کشور ایران چند شرکت و موسسه چند ملیتی دارویی و صنعتی در ایران پدید آمد که امکان اداره آن‌ها با سیستم های سنتی نبود. این امر باعث شد که سیستم های مدیریت نوین با اقتباس از سیستم های مدیریت خارجی در ایران رایج شوند.

اواخر دهه چهل

از اواخر دهه چهل، کار با کامپیوتر نیز در شرکت های بزرگ نظیر شرکت ملی نفت ایران آغاز شد. ابتدا در سیستم هایی از جمله سیستم کنترل موجودی، انبارها و به تدریج در سایر سیستم ها مانند حقوق و دستمزد ، سیستم حسابداری مالی و صنعتی کاربرد کامپیوتر مرسوم شد.

حسابداری در ایران امروز، با مفاهیم و عملکرد گسترده‌اش، جایگاه خوبی در نظام مالی و اقتصادی پیدا کرد. بازتاب این امر را می توان در توجه مدیران به استفاده از اطلاعات مالی در تصمیم‌گیریها و سیاست‌گذاری‌های یک شرکت‌ مشاهده کرد. در سطح کلان نیز شاهد اتکای سیستم مالی کشور به رسیدگی‌ افراد حسابرس و گزارشات حسابرسی هستیم.

سخن آخر

در این مقاله خلاصه ای از تاریخچه حسابداری ایران را که به پنج دوره تقسیم می‌شود را بیان کردیم. برای آشنایی با سیستم های حسابداری در ایران مقاله "سیستم های اطلاعاتی حسابداری" را نیز می‌توانید مطالعه کنید.